Kiến trúc ra đời từ khi con người tìm cách chế ngự bóng tối. Ngay từ thời nguyên thủy, khi con người lần đầu tiên với ngọn đuốc trên tay phiêu lưu khám phá một hang đá tối tràn đầy bí mật trong lòng đất, anh ta đã phải từng bước đoán ra hình dạng của chiếc hang thông qua ánh sáng mờ ảo của ngọn đuốc. Nơi đây thường là một không gian bị đóng kín, có giới hạn rõ ràng khác hẳn với không gian bên ngoài vô hạn, và ánh sáng ở đây thường là sự đan xen tự nhiên của các vùng sáng với tối. Ngày nay, con người đã biết đo lường chính xác cường độ chiếu sáng và chủ động khai thác các hiệu quả của nó vào kiến trúc.
Người ta đã có thể cùng với công nghệ chiếu sáng hiện đại tuyên bô’ rằng không còn e sợ bóng tối nữa và đang chinh phục, tấn công hiệu quả vào bóng tối. Ngoài những đặc tính vệ sinh và công năng, kiến trúc cùng không gian ánh sáng còn phải gợi ra các phán ứng tâm lý tích cực mang tính thẩm mỹ cao tạo ra được một bầu không khí, một môi trường đầy sức biểu cảm nghệ thuật. Để làm được điều này nghệ thuật sáng tạo kiến trúc phải thông qua thủ pháp hay thành tố ánh sáng mà xây dựng ý tưởng, tạo lập hình khối và không gian có chất lượng thẩm mỹ cao.
Thật vậy, trong kiến trúc, những biểu cảm thiêng liêng siêu hình mang tính triết lý, biểu trưng, thậm chí mang cả tính khoa học của ánh sáng là rất phong phú, nó đóng vai trò quyết định ảnh hướng đến sức truyền cảm của kiến trúc. Ánh sáng khẳng định các tuyến tính làm duyên dáng các bình diện, làm nổi bật thêm các khối hình trong không gian ba chiều. Ánh sáng còn thể hiện một cách hoàn hảo những tư tướng triết học ẩn chứa trong ý đồ sáng tạo nghệ thuật công trình hay ý tưởng của người thiết kế. Ánh sáng đóng vai trò rất cơ bản và đầy gợi cảm trong kiến trúc, vì nó góp phần làm cho công năng kiến trúc tốt hơn, có hiệu quả hơn.
Trong một tổng thể kiến trúc, ánh sáng làm nổi bật các nét riêng biệt của từng hình dạng, từng cá thể, từng chi tiết trong tổng thể hài hòa có sự đan xen phong phú. Nếu các hình tượng của sự tạo hình, khối, đường nét kiến trúc phản ánh được khả năng thụ cảm thị giác về những đặc điểm, nguyên tắc của sáng tạo nghệ thuật nhất định, thì màu sắc và ánh sáng lại có giá trị dẫn dắt, lý giải nhũng cái nói trên giúp cho tâm thức, tình cảm của con người thụ cảm dễ dàng hơn, ấn tượng hơn. Ánh sáng còn đóng vai trò trung gian tạo sự hòa hợp giữa kiến trúc với môi trường thiên nhiên xung quanh, nó có thể mang đến một bầu không khí cộng sinh hài hòa giữa một căn nhà, hay một tòa nhà với cộng đồng làng xóm, với một thành phố hay với một vùng rộng lớn hơn.
Trong kiến trúc, ánh sáng có thể đóng vai trò thủ pháp, phương tiện nghệ thuật chủ đạo. Không có ánh sáng mọi nghệ thuật đều lẩn trốn mất. Ánh sáng với màu sắc của nó không nhũng thu hút tạo sự bắt mắt, làm hài lòng sự nhìn mà nó còn phản ánh được cái hồn của đối tượng được chiếu sáng. Sự đối lập nhau giữa ánh sáng và bóng tối rõ ràng gợi ra hình thức “âm dương” hay cảm giác “nặng nhẹ”, cũng như ấn tượng nhịp điệu. Các bóng tối cũng chính là các bóng đổ được tạo ra bởi sự chiếu sáng, và hiệu quả vật thể rõ ràng trong ấn tượng nhìn cũng chính là do các bóng đổ đó. Các bóng đổ này thường sinh ra nhũng cảm nhận thị giác các phần đậm nhạt, chúng hiện diện trên các bề mặt, hình khối và chia không gian vật thể thành những phần sắc độ tương phản hay chuyển hóa, mà vẫn giữ được sự cân bằng thống nhất giữa các yếu tố tạo thành của tổ hợp, tức bố cục tổng thể kiến trúc với sức truyền cảm cao
Ánh sáng còn tạo hiệu quả tinh tế thể hiện được các vi biến phong phú cho kiến trúc nhờ vào các vùng trung gian có sự giao thoa sắc độ của bóng xẩy ra giữa các vùng có độ chiếu sáng trực tiếp mạnh, các vùng tối có ánh sáng phản quang, bóng bản thân và bóng đổ. Ví dụ công trình Gallery Urbino, Italia
Ánh sáng luôn tác động trực tiếp tới các thành phần kiến trúc, tạo cảm giác về khối lượng cũng như cảm giác về sự đồng nhất hóa, sự hài hòa của chúng với nhau. Ví dụ nhà thờ San Biagio ở Montepulciano – Italia.
Các kiến trúc sư lớn, lừng danh hay uy tín thường sử dụng ánh sáng như là một công cụ để thể hiện những yếu tố mang được tính đặc trưng sáng tạo công trình của mình, nhằm nhấn mạnh đặc thù riêng cho tính công năng cũng như cho tính độc đáo nghệ thuật của mỗi loại công trình
Kiến trúc sư Le Corbusier đã trổ các cửa sổ lệch, không đều nhau và có đường xiên ở trên tường rất dầy bao che cửa nhà thờ. Các tia sáng được truyền vào bóng tối bên trong, thông qua các hốc cửa sổ trên tạo ra một hiệu quả mang tính cổ kính và huyền bí cho công trình có chức năng phục vụ các nghi lễ thờ cúng linh thiêng.
Kiến trúc sư đã nâng cao giá trị nghệ thuật của một tòa nhà dạng pháo đài với những cửa sổ nhỏ và bề mặt được trang trí bởi những chú sò đắp nổi. Dưới ánh sáng, những chú sò đổ bóng đen trên bé mặt tường sáng của tòa nhà, và những bóng đen này sẽ dài hay ngắn phụ thuộc vào các giờ trong ngày. Những bóng den này, tạo ra sự chuyển tiếp tinh tế giữa bức tường rất sảng với cửa sổ tối đen của tòa nhà đồng thời nó cũng tạo cảm giác sống động.
Hình 1: Giá trị nghệ thuật của kiến trúc
Cần nhận rõ một tổ hợp kiến trúc sẽ thể hiện được những biểu cảm khác nhau dưới hiệu quả của từng giải pháp chiếu sáng khác nhau.
Tóm lại, cho dù một công trình kiến trúc có dây chuyền công năng hợp lý, tổ hợp hình khối tốt đến đâu đi nữa, nhưng nếu chúng không được đặt trong ‘một môi trường chiếu sáng phù hợp thì công trình đó cũng không thể đạt được những giá trị cao về mặt thẩm mỹ cũng như công năng.
