Nhiều năm nay, việc khai thác cát ở các lòng sông vùng ĐBSCL vượt quá tầm kiểm soát đã gây ra những hậu quả nặng nề, có nguy cơ làm mất vựa lúa quốc gia. Cần làm gì để ngăn chặn nguy cơ ấy?
Cát là nền móng đồng bằng
Tiến sỹ Dương Văn Ni, chuyên gia về đa dạng sinh học ở Trường Đại học Cần Thơ cảnh báo, việc khai thác cát đã nạo đến nền móng ĐBSCL. Đó là tầng cát được tích tụ hàng nghìn năm tạo nền móng vững chắc cho phù sa lấn biển bồi đắp nên vùng châu thổ, nay ở nhiều nơi đã bị nạo sâu, gây xói lở lớn. “Khi nền móng bị phá vỡ thì điều gì xảy ra với ĐBSCL trong tương lại là có thể hình dung”, ông Ni nói.
Tầng cát nền móng bị khai thác quá mức, tạo nên nhiều hố sâu một vài chục mét thậm chí có nơi đến 50-60m, không chỉ gây xói lở bờ sông mà còn ảnh hưởng đến nguồn nước ngầm và hệ sinh thái tự nhiên. Theo các chuyên gia, tầng cát nền móng châu thổ ở đáy các dòng sông là cửa ngõ chính để lọc và bổ sung nước ngầm, khi bị phá vỡ thì tầng nước ngầm bị ảnh hưởng trầm trọng. Tầng nước ngầm ngọt lành, cội nguồn hình thành và nuôi dưỡng hệ sinh thái ĐBSCL kể cả ven biển là nguồn nước ngầm cho hệ sinh thái, khi bị ảnh hưởng thì hệ sinh thái dễ bị phá vỡ.
Việc khai thác cát và cả việc khai thác nước ngầm quá mức đã gây hậu quả thấy rõ là mực nước ngầm suy giảm mạnh, và đất sụt lún. Mức độ sụt lún đất ĐBSCL trong nhiều năm qua, các đo đạc tính được là gấp khoảng 3 lần mức độ nước biển dâng do biến đổi khí hậu. Mà nước biển dâng do biến đổi khí hậu với ĐBSCL đã nghiêm trọng vào hàng bậc nhất toàn cầu, đến năm 2100 có thể gần 1m.
Khai thác cát vượt tầm kiểm soát lại trong tình trạng lượng cát và phù sa từ thượng nguồn sông Mê Công đổ về ít dần, do việc đắp đập thủy điện chắn ngang dòng chính của nhiều nước. Tiến sỹ Lê Anh Tuấn ở Viện Nghiên cứu Biến đổi khí hậu của Trường Đại học Cần Thơ cho biết: “Kết quả đo đạc trong chục năm, lượng phù sa về nước ta một năm từ khoảng 100 triệu tấn, chỉ còn khoảng 40 triệu tấn”.
Xâu chuỗi các nguy cơ khách quan lẫn chủ quan đang tác động mạnh đến ĐBSCL, hạt cát đã nổi lên vị trí đặc biệt quan trọng. Nhờ hạt cát mà bồi đắp nên ĐBSCL và có thể việc khai thác cát ồ ạt thiếu kiểm soát như vừa qua lại trở thành nguyên nhân tàn phá ĐBSCL, vựa lúa quốc gia. Chuyên gia nghiên cứu độc lập Nguyễn Hữu Thiện cảnh báo: “Trong tình hình ấy, ĐBSCL có nguy cơ bị thủy triều đánh tan rã, hình thành qua 6.000 năm nhưng xói lở mất có khi chỉ vài trăm năm”.
Hiệu qủa cát sạch xây dựng
Tiến sỹ Dương Văn Ni cho rằng, từ xưa ông cha ta ở vùng thượng nguồn sông Mê Công thuộc tỉnh An Giang, Đồng Tháp làm nhà sàn cao để thích ứng mùa lũ, giữ được đa dạng sinh học. Sau này dùng cát đắp nền vừa tốn kém vừa gây tác động xấu. Theo các chuyên gia xây dựng, việc dùng cát đắp nền là sự lãng phí lớn tài nguyên, cần phải thay đổi bằng các giải pháp kỹ thuật tiên tiến (như công nghệ xử lý nền đất yếu).
Việc sử dụng cát sạch trong xây dựng cũng có giá trị lớn tiết kiệm tài nguyên cát. Phó chủ tịch Hội Vật liệu xây dựng Việt Nam, TS Nguyễn Quang Cung cho biết: “Lẽ ra cát xây dựng phải là thương phẩm, có tiêu chuẩn chất lượng rõ ràng và được đóng gói để sử dụng như xi măng”. Ông Cung kể, các nước gần như Thái Lan, Malaysia đã bắt buộc sử dụng cát đóng gói theo tiêu chuẩn để đảm bảo chất lượng công trình và không lãng phí. Còn những nước tiên tiến như Nhật Bản, cát xây dựng được để theo từng ô tiêu chuẩn. “Ở các nước, không có chuyện cát đổ đống và sàng sảy trên công trường như ở ta, làm thế vừa lãng phí vừa gây ô nhiễm môi trường sẽ bị phạt nặng”, ông Cung nói.
Theo ông Cung, cát khai thác tự nhiên phải qua nhà máy chế biến để thành cát sạch, với các tiêu chuẩn chất lượng quy định và được đóng gói, có làm tăng giá thành nhưng tính tổng thể chi phí cho công trình lại rẻ. Dùng cát sạch không tốn công sàng bỏ tạp chất, không còn bùn và chất hữu cơ nên không còn tác nhân hút ẩm làm bê tông nứt gãy. Nhóm nghiên cứu ở Trường Đại học Cần Thơ do Ths Lê Thành Phiêu làm chủ nhiệm, cho biết sử dụng cát sạch tiết kiệm được 10 – 17% lượng xi măng. Trung tâm Kỹ thuật tiêu chuẩn đo lường chất lượng 3 (Quatest 3) khẳng định, cường độ bê tông sử dụng cát, đá sạch tăng lên 10 -20% so với cát, đá chưa rửa sạch. Về mặt xã hội, cát sạch đóng gói thành thương phẩm thì việc sử dụng không còn tình trạng rơi vãi khắp nơi đến mức gây ô nhiễm môi trường.
Bộ Xây dựng đã có “Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về sản phẩm, hàng hóa vật liệu xây dựng” ban hành theo Thông tư số 15/2014/TT-BXD ngày 15/9/2014 và Thông tư số 10/2017/TT-BXD ngày 29/3/2017. Trong đó, quy định rất rõ cốt liệu khai thác trong tự nhiên phải được rửa sạch để đảm bảo hàm lượng bụi, bùn, sét, hữu cơ phù hợp với quy định và sản phẩm, hàng hóa vật liệu xây dựng phải thực hiện chứng nhận hợp quy và công bố hợp quy. Tiến sỹ Cung lắc đầu: “Nhưng không thực hiện cũng chẳng sao vì không có cơ quan quản lý nào kiểm tra ở nơi cung cấp cát cũng như nơi thi công. Đặc biệt, các công trình của nhà nước khi quyết toán, kiểm toán cũng không quan tâm đến cát phải đảm bảo hợp quy”.
Trăn trở doanh nhân tiên phong
Ở ĐBSCL, ông Võ Tấn Dũng là doanh nhân tiên phong trong nghiên cứu sáng chế công nghệ chế biến cát sạch và đạt được nhiều kết quả. Ban đầu, ông sáng chế thiết bị rửa cát bẩn thành cát sạch, để giải quyết khó khăn về thiếu cát xây dựng do việc đắp đập ngăn dòng chính sông Mê Công ở thượng nguồn. Năm 2011, dây chuyền công nghệ chế biến cát sạch của ông đoạt giải Nhất hội thi Sáng tạo kỹ thuật TP.Cần Thơ lần thứ VI, giải Nhất hội thi Sáng tạo Kỹ thuật Toàn quốc lần thứ XI, được Tổ chức Sở hữu Trí tuệ Thế giới trao giải WIPO về “Giải pháp kỹ thuật xuất sắc nhất năm 2011”. Sau đó, ngày 3/11/2016, Cục Sở hữu trí tuệ (Bộ KHCN) cấp bằng sáng chế độc quyền cho thiết bị sàng lọc và rửa cát (số 16065) của ông.
Tiếp đó, ông Dũng nghiên cứu công nghệ tách hạt cát. Với cát trước đây san lấp nền, công nghệ của ông Dũng đã tách lấy được cát to để đổ bê tông, cát mịn để xây tô, còn cát siêu mịn mới dùng san lấp mặt bằng và phù sa thì làm phân bón hữu cơ.
Từ cuối năm 2017 đến tháng 3/2018, ông Dũng đạt được thành công có tính đột phá là biến cát mặn thành cát sạch xây dựng. Ngày 19/3/2018, Trung tâm Tư vấn Chống ăn mòn và Xây dựng thuộc Viện Khoa học Công nghệ xây dựng của Bộ Xây dựng đã công bố kết quả, khẳng định thành công của ông Dũng. Kết quả này mở đường cho công nghệ chế biến cát nhiễm mặn thành cát sạch xây dựng của ông Dũng hoạt động quy mô công nghiệp.
Ông Dũng là chủ Cty TNHH Xây dựng Thương mại Vận tải Phan Thành (thường giọi Cty Phan Thành). Công nghệ chế biến cát sạch của ông được giao cho Cty Cổ phần cát đá Việt sàng rửa sạch triển khai sản xuất kinh doanh. Đến nay, đã cùng nhiều đối tác xây dựng nhà máy chế biến cát sạch ở thành phố Cần Thơ, thành phố Hồ Chí Minh, các tỉnh Tiền Giang, Long An, Thanh Hóa. Đồng thời, đang xúc tiến đàm phán xây dựng nhà máy ở tỉnh Quảng Ninh và Kiên Giang.
“Sản lượng tiêu thụ chưa tương xứng với công suất nhà máy và yêu cầu của sự phát triển”, ông Dũng bộc bạch. Nguyên nhân chính là cát không phù hợp quy chuẩn và khai thác lậu vẫn được tự do tiêu thụ, sử dụng cho các công trình. Ông Dũng hy vọng, việc thực hiện “Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia” về cát xây dựng theo thông tư của Bộ Xây dựng sẽ được chính quyền các địa phương quan tâm; bảo vệ các lợi ích lớn khi sử dụng cát sạch qua nhà máy chế biến; không cho lưu thông cát không rõ nguồn gốc, xuất xứ và cát không đảm bảo chất lượng; để tiết kiệm tài nguyên và ĐBSCL giữ được vựa lúa quốc gia.
THANH THÚY
