Nắm quy luật sinh tồn của cá đồng, từ tháng chín năm trước đến tháng hai năm sau là mùa gió chướng, từng đàn cá đồng thi nhau tìm về ao đìa cũ, nông dân Nam Bộ xây “nò” dưới lòng kinh để bắt cá. Cá vào nò suốt đêm ngày, bà con chỉ lấy lên ăn và nhằm dịp Tết nên tựa như rộng cá dưới kinh để ăn Tết vậy.
Miệng nò mở rộng để hứng cá xuống, thường chiếm 2/5 con kinh, phần còn lại dành cho ghe, xuồng qua lại. Chiều dài thân nò tùy theo gia chủ và con kinh, từ vài chục đến hàng trăm mét. Bên trong nò là lưới quanh theo chiều dòng chảy của đáy nước.
Một giàn nò gồm 3 phần chính: Từ thân nò đến rọ, vùng mở rộng đầu tiên có miệng rộng nhất gọi là “bầu thả”; vùng mở rộng thứ hai gọi là “bầu khép”; vùng mở rộng thứ ba gọi là “bầu rút”, tức là cái rọ, nơi cá đã cùng đường. Bầu thả là nơi cá làm quen, nhử cá vào và cá có thể đi ra. Bầu khép là nơi nhử cá vào sâu hơn, chúng đã trải qua một đoạn đường phức tạp nhiều quanh co, tìm đường trở ra đã rất khó, mà đi tới lại dễ dàng để lọt vào rọ. Bầu rút, khi đã vào đây là vào rọ, cá chỉ chờ chủ nò đến xúc lên vì rọ thường làm bằng hom bằng tre già, đóng như một cái lồng kiên cố.
Người già cố cựu ở U Minh cho biết: Làm một miệng nò để cá tôm chạy vào đòi hỏi nhiều kinh nghiệm, có khi phải rước “thầy nò” hướng dẫn vì có bí quyết riêng. Trước tiên, thầy phải lặn xuống đáy sông nghe nước và phá lòng chảy, để xem xét cá có đi không đặng đặt nò. Thầy nò bao giờ cũng để tóc dài, khi lặn mái tóc xoã ra, chảy theo dòng nước. Mà dòng chảy dưới tầng sâu phụ thuộc vào đáy sông và những doi, vịnh ngầm gần nơi xây nò chứ không giống dòng chảy như trên mặt sông. Những yếu tố này, tạo ra dòng xoáy ngoằn ngoèo, hoặc đổi dòng đột ngột. Nếu định hướng không chính xác để xử lý thoả đáng sẽ gây hiện tượng “nò tức” làm cá “dội nò”. Khi xây nò không êm phải nhổ đăng sửa lại miệng, sửa lại bầu và rọ cho phù hợp với địa hình.
Loài cá đồng đa số có đặc tính bơi sát đáy nước và thả xuôi dòng, vì vậy việc cải tạo mặt nò ở đáy sông rất quan trọng. Cho nên chủ nò muốn thu hoạch cá tôm nhiều phải nhờ thầy nò là vậy.
Miệt sông nước, nhà nào xây được cái nò, chỉ cần một hai hôm là trong nò có cá vùng vẫy, lắm khi dư ăn để có biếu láng giềng để tỏ lòng thơm thảo. Ngày trước, mỗi lần vớt cá trong nò có khi năm bảy trăm ký. Ngày nay, cá ít hơn và việc làm nò cũng thưa hơn nhưng chưa mất hẳn, nhất là về vùng Mũi Cà Mau sông ngòi chằng chịt thì dịp cuối năm cũ, đầu năm mới thấy nò còn nhiều. Và tiếng cười bắt cá những ngày Tết vẫn vang lên rộn ràng trên mặt nước những dòng kinh.
TÙNG HUYÊN
