“Báo cáo Kinh tế Thường niên ĐBSCL năm 2020”, báo cáo nghiên cứu trên phạm vi vùng kinh tế đầu tiên trong cả nước, do Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) cùng Trường Chính sách Công và Quản lý Fulbright (FSPPM) tiến hành hơn năm qua cho bức tranh khá toàn diện về những thách thức lớn ở vùng nông nghiệp quốc gia.
“Trong thập niên qua, ĐBSCL đứng trước những thách thức lớn từ bên ngoài của biến đổi khí hậu như hạn mặn, sạt lở, ngập lụt và ô nhiễm môi trường gia tăng… đến các vấn đề bên trong như chất lượng tăng trưởng giảm sút, lực lượng và năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp chưa cao, cấu trúc kinh tế chưa thực sự ổn định, chất lượng nguồn nhân lực hạn chế, năng suất lao động thấp, tình trạng di dân gia tăng… là những ảnh hưởng trực tiếp đến phát triển kinh tế xã hội mà ĐBSCL đang và sẽ phải đối mặt. Trong khi đó quan điểm khi nhìn nhận về ĐBSCL luôn gắn liền với những cụm từ trù phú, lợi thế tài nguyên, thiên nhiên ưu đãi, nguồn lao động dồi dào… nhưng thực tế quá trình phát triển trong hơn 2 thập niên qua cho thấy không là như thế. Bên cạnh đó hạ tầng cơ sở mặc dù được đầu tư nhưng còn quá nhiều điểm nghẽn, nhất là giao thông kết nối. Thiếu quy hoạch đồng bộ và Logistics yếu kém dẫn đến sự gia tăng chi phí trong các khâu của chuỗi giá trị sản xuất, giảm sức cạnh tranh của doanh nghiệp và kinh tế toàn vùng”, VCCI cho biết.
Báo cáo có 5 chương, tập trung vào các vấn đề then chốt như: Nhìn lại 10 năm phát triển kinh tế ĐBSCL; Năng lực cạnh tranh của ĐBSCL dựa trên phân tích tiềm năng điều kiện tự nhiên, cơ sở hạ tầng, nguồn nhân lực, năng lực cạnh tranh của địa phương, của các cụm ngành thế mạnh và tiềm năng của vùng như nông nghiệp, công nghiệp chế biến, năng lượng và logistics. Từ những phân tích trên, Báo cáo tập trung bàn luận về những hạn chế còn tồn tại, xác định các thách thức, cản trở sự phát triển của vùng, từ đó đưa ra những khuyến nghị chính sách để tiếp cận trong thời gian tới.
Một vấn đề nhức nhối của ĐBSCL được phân tích khá kỹ là di dân. Chục năm qua, giai đoạn 2009 – 2019, ĐBSCL là vùng duy nhất của cả nước có tỷ lệ tăng dân số 0%, do tình trạng di cư của người dân về TPHCM và miền Đông Nam Bộ ở mức đáng báo động, gần 1,1 triệu người, tương đương dân số tăng tự nhiên trong lúc nhập cư rất thấp. Hậu quả kéo theo tỷ lệ trẻ bỏ học cao, trình độ học vấn của người dân thấp, năng suất lao động thấp.
Hoạt động sản xuất công nghiệp quan trọng nhất ở ĐBSCL là chế biến thủy hải sản, thế nhưng tốc độ tăng trưởng lại khiêm tốn. Các hoạt động sản xuất công nghiệp còn lại khá trầm lắng, nếu có tăng trưởng thì chủ yếu tập trung vào các hoạt động chế tạo – chế biến thâm dụng lao động với giá trị thấp. Ngành công nghiệp đang bị cản trở bởi nút thắt nghiêm trọng về cơ sở hạ tầng, đặc biệt là giao thông kết nối.
Vai trò kinh tế của ĐBSCL đã giảm mạnh so với các vùng khác trong cả nước. Nghiên cứu cho thấy đóng góp của ĐBSCL vào tổng sản phẩm quốc nội (GDP) trong ba thập kỷ qua giảm mạnh. Nếu so với TP.HCM thì vào năm 1990, GDP của TPHCM chỉ bằng 2/3 ĐBSCL nhưng hai thập niên sau, tỷ lệ này đảo ngược, GDP của ĐBSCL chỉ bằng 2/3 TPHCM và duy trì đến nay. Góc nhìn khác, tăng trưởng GDP của ĐBSCL thấp hơn TPHCM và Đông Nam Bộ do ĐBSCL được giao sứ mệnh đảm bảo an ninh lương thực cho cả nước, vì vậy phải tập trung vào nông nghiệp và sản xuất lúa gạo, kết quả là chậm chuyển dịch sang các ngành có năng suất cao hơn.
Báo cáo có cho thấy một thành tích nổi bật của ĐBSCL trong hai thập niên trở lại đây là giảm tỷ lệ hộ nghèo từ 36,9% ở năm 1998 xuống còn 5,2% vào năm 2016 và tiếp tục giảm trong giai đoạn 2016-2019. Tỷ lệ nghèo của ĐBSCL luôn thấp hơn so với mức trung bình của cả nước chứng tỏ lợi ích của tăng trưởng được chia sẻ rộng rãi, người nghèo cũng đã được hưởng lợi từ sự phát triển kinh tế chung.
Nội dung chính của Báo cáo là phân tích năng lực cạnh tranh, dựa trên đo lường bằng năng suất và được phân tích ở cấp độ địa phương, các cụm ngành. Kết quả cho thấy năng lực cạnh tranh theo các cụm ngành ĐBSCL đang trải qua một loạt những biến cố lớn nhất trong lịch sử hình thành và phát triển. Có 4 nhóm biến cố được đưa ra gồm: Biến cố liên quan tới đất, nước và môi trường; Nhân khẩu học, số lượng và chất lượng lao động; Kinh tế; Khoa học – công nghệ.
Những kết luận rút ra, trong hơn ba thập kỷ qua, ĐBSCL duy trì mô hình kinh tế truyền thống tập trung vào sản xuất nông nghiệp thay vì kinh tế nông nghiệp, số lượng thay vì chất lượng, manh mún hơn là tích tụ ruộng đất, phân mảnh thay vì liên kết thành chuỗi cung ứng. Mặc dù ĐBSCL đã thành công trong việc thoát đói, giảm nghèo, nhưng vùng đất này vẫn chưa đem lại được sự thịnh vượng cho phần lớn người dân. Từ những kết luận và tìm ra nguyên nhân dẫn đến những hạn chế, báo cáo nghiên cứu đưa ra những khuyến nghị mang tính tổng kết, đặc biệt gợi ý mô hình phát triển mới cho kinh tế ĐBSCL với 15 luận điểm.
Công trình nghiên cứu được thực hiện dưới sự chỉ đạo chung của TS Vũ Tiến Lộc (Chủ tịch VCCI, Phó Chủ tịch Hội đồng Tư vấn cải cách thủ tục hành chính của Thủ tướng Chính phủ). Chủ trì biên soạn và định hướng nội dung là Ths Nguyễn Phương Lam (Giám đốc VCCI tại Cần Thơ) và TS Vũ Thành Tự Anh (nguyên Giám đốc FSPPM, thành viên Tổ Tư vấn của Thủ tướng Chính phủ). Nhóm nghiên cứu có 20 chuyên gia trong nhiều lĩnh vực, do TS Vũ Thành Tự Anh phụ trách. Các dữ liệu kinh tế được thu thập, tổng hợp bởi VCCI tại Cần Thơ từ nhiều nguồn khác nhau.
SÁU NGHỆ
