Trong bối cảnh nhu cầu sắp xếp, bố trí dân cư vùng dân tộc thiểu số (DTTS) trong xây dựng nông thôn mới (NTM) ngày càng cần thiết, tỉnh Quảng Nam đặc biệt quan tâm tìm kiếm những đề xuất về mô hình quy hoạch làng mang các giá trị văn hóa đặc trưng. Nhiều kỳ vọng được đặt ra, để hình thành một “bộ khung” chiến lược cho các địa phương trong chặng đường sắp đến.
Sáng điểm nhìn
Trải qua nhiều biến động của lịch sử, đồng bào các DTTS còn bảo lưu nhiều di sản quý giá. Có thể kể như: nghệ thuật tạo hình, kiến trúc, lễ hội, âm nhạc, ẩm thực truyền thống… và nhiều tri thức bản địa. Tuy nhiên, theo đánh giá, vẫn chưa có một tầm nhìn và những đầu tư thỏa đáng cho sự phát triển đời sống văn hóa các DTTS, nhất là bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa dân gian truyền thống trong không gian sống và sinh hoạt của cộng đồng: làng miền núi.
Theo TS.Tạ Thị Hoàng Vân – Viện Kiến trúc quốc gia (Bộ Xây dựng), việc đầu tư chưa đúng tầm; xuất phát điểm thấp; thiếu những chương trình dài hơi; thiếu hoạch định giải pháp, chính sách, cơ chế cho bảo tồn, phát huy và phát triển văn hóa truyền thống là thực trạng chung không chỉ ở Quảng Nam. Kết cấu nông thôn phát triển chậm, chưa đồng đều, nhất là các xã miền núi đặc biệt khó khăn bộc lộ nhiều tồn tại cần khắc phục.
“Cấu trúc làng ở miền núi tồn tại hai khu vực là làng truyền thống và tái định cư. Việc bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống không có nghĩa là bắt một hệ thống cũ cùng tồn tại trong hoàn cảnh hiện tại mà nó không thể đáp ứng. Sinh kế của đồng bào chủ yếu là hoạt động kinh tế nương rẫy lâu dài, khá phụ thuộc vào thiên nhiên. Làm mới cấu trúc làng trong bối cảnh hiện nay phải đáp ứng mục tiêu thụ hưởng những lợi ích của các chương trình kinh tế – xã hội nhưng phải gìn giữ được bản sắc văn hóa, phù hợp định hướng phát triển của địa phương. Do đó, cần nhận diện và đề xuất mô hình quy hoạch làng truyền thống miền núi, đáp ứng thực tiễn tái định cư, sắp xếp dân cư phù hợp yêu cầu” – TS. Tạ Thị Hoàng Vân chia sẻ.
Những tác động
Nhiều tồn tại được chỉ ra trong việc triển khai xây dựng NTM ở các huyện miền núi, như tốc độ phát triển thấp, thiếu bền vững, sự chênh lệch lớn về trình độ phát triển so với miền xuôi, tiềm năng chưa được khai thác đúng mức. Những vấn đề trong công tác tái định cư và sắp xếp dân cư phải đảm bảo điều kiện an sinh, lựa chọn vị trí phù hợp, đồng thời lưu tâm đến yếu tố tâm thức của tộc người, bố cục làng, cũng như mối quan hệ trong làng. Đối với những vùng miền núi, việc ưu tiên bố trí, sắp xếp dân cư và ổn định đời sống với đầy đủ cơ sở hạ tầng là hết sức cần thiết để giúp người dân từng bước thoát nghèo.
Tại nhiều cuộc họp đánh giá về kết quả xây dựng NTM ở miền núi, bài học chung thường được nhắc đến là các làng mới phải có sự phát triển tiếp nối truyền thống, đồng thời khẳng định vai trò quan trọng của văn hóa tộc người, văn hóa vùng. Điển hình như huyện Tây Giang, quy hoạch sắp xếp, bố trí dân cư được xem là “cánh cửa” mở ra quá trình đầu tư, quy hoạch tiếp theo bao gồm xây dựng công trình dân sinh, triển khai thực hiện tiêu chí xây dựng NTM để có thể nâng cao đời sống. Tuy nhiên, giá trị truyền thống phải được giữ sau khi tính toán việc chuyển đổi về đất đai, dân cư, nghề nghiệp, không gian quy hoạch, kiến trúc nhà ở… Tiếp biến gần như là yêu cầu bắt buộc, trên cơ sở đánh giá kỹ lưỡng những tác động và tìm cách kiểm soát trong quá trình triển khai sắp xếp, bố trí dân cư miền núi.
Hướng thích nghi
Kinh nghiệm của một số địa phương trong công tác quy hoạch, sắp xếp, bố trí dân cư ở miền núi cộng với những tính toán căn cơ, khoa học, bám sát nguyên tắc ứng xử với các giá trị văn hóa truyền thống sẽ là hướng đi phù hợp cho mô hình định cư hiện nay. Đây cũng là quan điểm vững chắc cho việc lựa chọn quy hoạch thí điểm làng của đồng bào DTTS gắn với xây dựng NTM trong tương lai.
Ứng xử linh hoạt: Được đánh giá là địa phương đi đầu trong thực hiện Nghị quyết 12 của HĐND tỉnh về quy hoạch, sắp xếp và bố trí dân cư miền núi, huyện Tây Giang xác định phải giữ vững các giá trị truyền thống trong triển khai thực hiện đồ án quy hoạch NTM. Sắp xếp làng là việc cần làm đầu tiên, ổn định được vấn đề này mới có thể tính toán đầu tư các công trình dân sinh, xây dựng và nâng cao tiêu chí NTM. Trong đó, chú trọng giữ cấu trúc làng cũ, xây dựng hệ thống thiết chế hỗ trợ cộng đồng. Chủ trương này đã đạt được kết quá khả quan bước đầu trong quá trình triển khai.
Theo ông Arất Blúi – Phó Chủ tịch UBND huyện Tây Giang, rất nhiều điểm dân cư được sắp xếp theo cấu trúc hình bầu dục. Không gian sinh hoạt, tập quán sản xuất tương đối ổn định, gươl làng thành trung tâm sinh hoạt văn hóa, đáp ứng các tiêu chí NTM, nhưng vẫn đảm bảo chức năng theo giá trị truyền thống. Kiến trúc này giúp nâng cao chất lượng sống trong điều kiện đất đai ngày càng chật hẹp, song vẫn giữ mối liên hệ cần thiết với cấu trúc và không gian truyền thống của mô hình định cư.
Nếu như Tây Giang chọn cách xây dựng các mặt bằng lớn để tái định cư cho cả cộng đồng làng, thì Nam Trà My khuyến khích bà con tái định cư tại chỗ. Để hạn chế thấp nhất can thiệt của cơ giới hóa, chính quyền vận động người dân làm mặt bằng theo cách thủ công, đồng thời bố trí nhà cửa theo truyền thống. Cách làm này vừa giải quyết bài toán bảo tồn nguyên bản làng của
Chủ tịch UBND huyện Nam Trà My – Hồ Quang Bửu cho hay: “Kinh phí của Nhà nước có hạn nên chúng tôi dựa vào kinh nghiệm của người dân. Đến nay, trong 115 khu tái định cư của Nam Trà My, chưa hề xảy ra sạt lở. Điều cốt lõi là phát huy được tinh thần hiến đất của người dân, duy trì sinh kế, đồng thời tranh thủ nguồn lực hỗ trợ để bà con làm nhà. Từ tư vấn của ngành chuyên môn, chúng tôi đã thí điểm việc xây dựng nhà bằng vật liệu thay thế và đang đánh giá hiệu quả để có thể nhân rộng”.
Điều kiện hài hoà
Ông Mai Ký – Trưởng phòng Xây dựng nếp sống văn hóa và gia đình (Sở VH-TT&DL) cho rằng, việc triển khai khu tái định cư phải được tính toán một cách hài hòa với cấu trúc làng của đồng bào DTTS. Cấu trúc làng xét về mặt dân tộc học có sự khác biệt theo từng huyện, từng tộc người, do đó quy hoạch phải phù hợp với đặc trưng văn hóa của từng nhóm địa phương, dân tộc. Nhiều vấn đề nảy sinh khi sắp xếp cũng phải được tính toán như an ninh trật tự, môi trường, quản lý xã hội, quản lý cộng đồng.
Giữa bảo tồn và phát triển bao giờ cũng phải có khoảng chông chênh mà chính quyền cần có sự lựa chọn hợp lý. “Nếu chỉ áp dụng các tiêu chí NTM một cách cứng nhắc, sẽ nảy sinh nhiều vấn đề không thể giải quyết trong bố trí, sắp xếp dân cư của đồng bào DTTS. Việc tìm quỹ đất để xây dựng thiết chế văn hóa, mà cụ thể là sân vận động là điều khó khả thi ở một số nơi. Làng là thiết chế xã hội bền vững từ bao đời, văn hóa làng đã ăn sâu vào tiềm thức đồng bào, do đó chỉ có thể sắp xếp không gian sinh tồn, không thể sắp xếp tập quán người dân. Điều này yêu cầu phải dự lường được ảnh hưởng sau khi sắp xếp. Một số kiến trúc và cấu trúc không thể mở rộng theo yêu cầu tiêu chuẩn NTM. Chẳng hạn như gươl của người Cơ Tu, là trí tuệ và tri thức dân gian, mang giá trị truyền thống, là nét văn hóa độc đáo. Chúng ta không thể áp dụng ý chí của cơ quan quy hoạch vào công trình này, mà phải tôn trọng ý chí cộng đồng. Phải hài hòa được các yếu tố đó, mới giải được bài toán giữa bảo tồn và phát triển” – ông Ký nói.
Từ quá khứ rút ra kinh nghiệm
Đặc biệt quan tâm đến vấn đề sắp xếp, bố trí dân cư của vùng DTTS trong xây dựng NTM, Chủ tịch UBND tỉnh Lê Trí Thanh cho rằng: “Đã có một quá trình biến đổi dài để đi đến hiện trạng của các làng miền núi ngày nay. Chúng ta phải phân tích được những biến đổi đó, yếu tố nào là thuần tự nhiên, yếu tố nào là do tác động của cơ chế chính sách, sự giống và khác nhau của quá trình tự nhiên với quá trình mang tính cưỡng bức. Để xây dựng được một quy hoạch chung về cấu trúc làng, sắp xếp dân cư, cần phải nhìn nhận được những thách thức về bảo tồn văn hóa trong quá trình ổn định chỗ ở, phát triển hạ tầng giao thông… Bởi việc di dân, xây dựng hạ tầng có thể tiềm ẩn những nguy cơ đe dọa, thách thức văn hóa bản địa”.
Đề cập thêm những giải pháp phát huy giá trị cảnh quan, đảm bảo nguồn lực đầu tư, môi trường, Chủ tịch UBND tỉnh Lê Trí Thanh nhấn mạnh đến sự tham gia của cộng đồng trong xây dựng NTM và các chính sách, chủ trương liên quan di dân, lập làng. Ngành chức năng vẫn phải tính toán tiêu chuẩn, định mức để hỗ trợ đầu tư, song chỉ nên căn cứ trên phần lõi, phần cứng nhất định, để cộng đồng tham gia phần còn lại. Nhất là không gian sinh hoạt chung, diện tích, kiến trúc, mỹ thuật, kỹ thuật phải dựa vào cộng đồng, chính quyền chỉ nên đưa ra khuyến nghị, không áp đặt.
“Phát triển sản xuất là bộ phận của NTM, của sắp xếp dân cư, cần có quy hoạch phù hợp, hạn chế kiểu cũ. Tuy nhiên, mọi chính sách, nếu không cẩn trọng trong hoạch định và triển khai thực hiện, có thể dẫn đến việc đánh mất bản sắc văn hóa. Do đó, cần nhìn nhận nghiêm túc, tổng thể mọi vấn đề trong mối quan hệ chung của cộng đồng. Một mô hình quy hoạch chung, nhiều gợi mở sẽ đóng góp thiết thực vào việc lựa chọn cách thức sắp xếp, bố trí dân cư phù hợp trong xây dựng NTM, đảm bảo vừa nâng cao đời sống người dân, vừa giữ gìn bản sắc văn hóa miền núi” – Chủ tịch UBND tỉnh Lê Trí Thanh nói.
Đắc Bình-Thành Công
