Thực trạng báo chí viết về biến đổi khí hậu

Trước những thách thức của biến đổi khí hậu (BĐKH) về ô nhiễm nguồn nước, rác thải, sinh thái nông nghiệp và an toàn thực phẩm…, nhà báo đóng vai trò quan trọng tác động tới cộng đồng địa phương để góp phần tạo ra những thay đổi cần thiết. Nhằm nâng cao hàm lượng thông tin khoa học trong tác phẩm báo chí viết về các chủ đề môi trường, BĐKH và sức khỏe, Viện Nghiên cứu Truyền thông phát triển (Viện RED) phối hợp với tổ chức CFI (một công ty con của tâp đoàn France Medias, được tài trợ chủ yếu bởi Bộ Châu Âu và Ngoại giao của Pháp) vừa có “Sổ tay báo chí khoa học viết về môi trường, biến đổi khí hậu, sức khoẻ”. Xin trích giới thiệu sau đây.

Thực trạng báo chí viết về biến đổi khí hậu

Hiện nay, các tác phẩm báo chí viết về môi trường và BĐKH, đăng tải trên các phương tiện thông tin đại chúng ở Việt Nam có hàm lượng thông tin khoa học còn ở mức hạn chế. Nhiều nhà báo chưa đề cao tầm quan trọng của thông tin khoa học trong các tác phẩm của họ. Do đó, thông tin chuyển tải tới độc giả chưa toàn vẹn và có ý nghĩa sâu sắc, khiến công chúng chưa thực sự nhận thức đầy đủ về vấn đề bảo vệ môi trường và chống BĐKH, chưa nhận thức được rằng BĐKH là một trong những vấn đề lớn, có tầm ảnh hưởng sâu rộng đối với chính trị – kinh tế – xã hội không chỉ ở Việt Nam hay khu vực Tiểu vùng sông Mekong, mà còn ở hầu hết các quốc gia trên thế giới.

Tại Việt Nam, chưa có nghiên cứu sâu về hàm lượng khoa học trong các tác phẩm báo chí viết về BĐKH. Hầu hết chỉ là các báo cáo về nhận thức chung của báo chí – truyền thông đối với vấn đề môi trường và BĐKH.

Năm 2007, Viện Sức khỏe, Môi trường và Phát triển (Bộ Y tế) đã khảo sát sơ bộ về vấn đề “Báo chí Việt Nam với BĐKH” trên 5 tờ báo in hàng ngày (Lao động, Tuổi trẻ, Nhân dân, Hà Nội mới, Đồng Nai) và 2 chương trình là “Tài nguyên và Môi trường” của Đài Tiếng nói Việt Nam và “Tạp chí Môi trường và Tài nguyên” phát hàng tuần trên Đài Phát thanh và Truyền hình Hà Nội. Kết quả chỉ ra, trong 2 tháng 9 và 10 năm 2007, chỉ có 24 bài báo in và 3 tác phẩm phát thanh về BĐKH. Trong bối cảnh tại thời điểm năm 2007, miền Trung phải trải qua 6 trận lũ liên tiếp, các tỉnh Nam Bộ đối mặt với hiện tượng triều cường lớn nhất trong hàng chục năm qua. Theo kết luận của báo cáo, các báo tại Việt Nam lúc bấy giờ chỉ đưa tin về BĐKH ở cấp độ quốc gia và toàn cầu, trong khi không có mối liên hệ tới các vấn đề thực trạng cụ thể ở địa phương. Các tác phẩm báo chí chỉ tập trung đưa tin các hội nghị, trích dẫn phát biểu của các quan chức Trung ương và địa phương về BĐKH. Đồng thời chưa có nhà báo nào chỉ ra mối liên hệ giữa các hiện tượng lũ lụt, mưa bão, triều cường liên quan đến vấn đề BĐKH.

Nghiên cứu “Climate Change Study 2011 – Vietnam” do IPSOS, công ty nghiên cứu thị trường toàn cầu của Canada thực hiện tháng 12/2011, tiến hành với 500 khảo sát tại khu vực TP.HCM cho thấy, những kênh truyền thông cung cấp thông tin tốt nhất về BĐKH cho người dân là truyền hình (87%), kế đó là báo in (82 %), Phát thanh (52 %).

Tại hội thảo “Truyền thông về BĐKH ở đồng bằng sông Cửu Long”, do Bộ Tài nguyên môi trường tổ chức tại TP.HCM tháng 6/2019, các đại biểu cho rằng, nhà báo hiểu biết thấu đáo về BĐKH ở Việt Nam không nhiều, chỉ trong phạm vi các nhà báo viết về khoa học, môi trường hoặc được tập huấn viết về BĐKH.

Hội thảo “Công tác xã hội thích ứng với BĐKH” do Tạp chí Lao động và Xã hội phối hợp cùng Cục Bảo trợ xã hội (Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội) tổ chức tháng 9/2019 đã nhận định, các cơ quan báo chí cần nhận thức việc thông tin, tuyên truyền nhanh chóng, kịp thời, đầy đủ, chính xác về BĐKH và ứng phó với BĐKH là một trong những nhiệm vụ quan trọng, thường xuyên và trách nhiệm của những người làm báo.

Nguyên nhân của thực trạng trên, sau khi khảo sát và thu thập ý kiến của các nhà báo và nhà khoa học, có liệt kê như sau: Chủ đề về môi trường và BĐKH chưa thu hút sự quan tâm của cộng đồng và giới báo chí.

Nhà báo và phóng viên chưa hiểu sâu về vấn đề môi trường và BĐKH. Họ chỉ mới khái quát được vấn đề, chưa mổ xẻ, phân tích một cách khoa học về các sự kiện, hiện tượng. Đưa tin chung chung, thông tấn, chưa chủ động tìm kiếm nguồn tin và điều tra vấn đề một cách sâu sắc. Hiện tại Việt Nam có ít các thủ lĩnh viết các tác phẩm báo chí nổi bật và mang đậm chất lượng khoa học về môi trường và BĐKH.

Thiếu mạng lưới chia sẻ kinh nghiệm về tác nghiệp và viết tin bài chuyên sâu về môi trường và BĐKH cho giới báo chí. Chưa có đơn vị hỗ trợ việc gắn kết và phối hợp giữa nhà khoa học và nhà báo trong vấn đề truyền thông thông tin về môi trường và BĐKH tại Việt Nam. Còn có khoảng trống trong quan hệ giữa nhà báo và chuyên gia về vấn đề môi trường và BĐKH.

Gợi ý để có bài báo giàu thông tin khoa học

Trong khuôn khổ khảo sát thực tế với các nhà khoa học, chuyên gia, và một số cây bút giỏi viết về đề tài BĐKH, có một số tiêu chuẩn cơ bản sau: Là tác phẩm báo chí hoàn chỉnh, thường viết ở thể loại phản ánh, phân tích hay phóng sự điều tra. Trong đó tác giả cố gắng tìm câu trả lời cho câu hỏi “tại sao”. Bài viết thể hiện hiểu biết và nhận thức sâu của tác giả về vấn đề; bày tỏ quan điểm, góp tiếng nói tích cực của tác giả, góp phần tìm ra nguyên nhân, thực trạng, hậu quả và hướng giả quyết cho vấn đề.

Cần thiết phải phỏng vấn và trích dẫn ý kiến các nhà khoa học/chuyên gia, nhằm phân tích và đánh giá vấn đề một cách khách quan, vừa sâu rộng, vừa cụ thể để cung cấp cho độc giả những thông tin mới mẻ và xác thực nhất. Phỏng vấn và trích dẫn ý kiến của cơ quan quản lý, các đơn vị hữu quan, tập thể và cá nhân có liên quan đến vấn đề, để phản ánh thông tin đa chiều và khách quan.

Các bài viết đi theo hướng tiếp cận từ dưới lên trên (từ phía người dân, công chúng) để làm rõ và giải quyết các vấn đề, hiện tượng xảy ra. Tránh dập khuôn, máy móc đưa tin bài đơn điệu, ít gây sự chú ý và không mang lại hiệu ứng tích cực với dư luận.

Đưa tin về những phát hiện của một nghiên cứu chỉ là một phần trong công việc của một nhà báo: Cung cấp một đánh giá cân bằng cũng quan trọng không kém. Chỉ vì một nghiên cứu được đánh giá ngang hàng không có nghĩa là nó được đánh giá trên mức quan trọng. Các nhà báo phải nhớ rằng ngay cả khi các nhà khoa học nói rằng nghiên cứu của họ là “cách mạng”, rất hiếm khi một nghiên cứu hoàn toàn đi ngược lại với một khối lượng lớn công trình nghiên cứu khoa học.

Nhằm tiếp cận các nghiên cứu hàn lâm một cách hiệu quả, các nhà báo nên xem xét mục đích của nghiên cứu này (điều này đóng góp gì cho lĩnh vực này?), phương pháp luận của các nhà nghiên cứu (những kiểm soát và biến số mà họ đã giải với sự quan tâm đặc biệt đến các phát hiện theo cách này hay cách khác hỗ trợ nghiên cứu này?). Các nhà báo đưa tin về ngành khoa học mới nên tìm kiếm quan điểm của các nhà khoa học làm việc trong cùng một lĩnh vực nhưng không liên quan đến nghiên cứu. Nhằm xác định người để phỏng vấn, các nhà báo có thể tìm kiếm trên Google Scholar để xem nhà nghiên cứu nào đang hoạt động ở lĩnh vực cụ thể nào.

Các nhà báo đưa tin về BĐKH cần giải thích hai khái niệm khoa học – rủi ro và sự không chắc chắn – cho những khán giả không biết/không có khái niệm về khoa học. Đó là một thách thức lớn, đặc biệt vì bản thân các nhà khoa học đã phải vật lộn trong nhiều năm để giải thích những khái niệm này cho các nhà báo. Rủi ro tất cả là về khả năng xảy ra một điều gì đó và khả năng điều đó trở thành một vấn đề (so với các vấn đề khác).

Sự không chắc chắn là thước đo mức độ chắc chắn của các nhà khoa học về điều gì đó là có thật. Khi đó các nhà báo cần: Lập kế hoạch tiếp cận với các nguồn tài liệu khoa học chất lượng cao. Cân nhắc kỹ lưỡng và suy nghĩ sáng tạo để khai thác kiến thức mới tránh chồng chéo với các sáng kiến hiện có. Tiếp nhận các thông điệp chính của Chính phủ, các Ủy ban liên chính phủ về BĐKH. Tiếp cận với các bằng chứng đáng tin cậy, kiểm chứng tất cả các tài liệu để có kiến thức tổng quát và cái nhìn đa chiều. Xác định nhà khoa học nào là ‘người đưa tin’ tốt nhất cho nội dung của bạn: Ai có nhiều khả năng nắm bắt nhất – Xác định (các) nhóm bên liên quan, ai có thể ảnh hưởng đến sự thay đổi tích cực, thông tin nào và phân tích họ cần và cách bạn có thể giúp đáp ứng nhu cầu kiến thức của họ.

Đưa tin về rủi ro

Rủi ro là một khái niệm khoa học chính khác để các nhà báo hiểu và giải thích. Các nhà báo đưa tin về các rủi ro đối với con người hoặc môi trường phải cẩn thận, không phóng đại cũng như không hạ thấp quy mô của bất kỳ mối đe dọa nào. Rủi ro không giống như nguy hiểm: Nó là thước đo khả năng xảy ra nguy hiểm. Mặc dù có thể nói đơn giản, rủi ro là một trong những điều khó nhất để truyền đạt chính xác, một phần vì có thể rất khó xác định thực sự rủi ro là gì và một phần vì nhận thức của công chúng về rủi ro có thể rất khác so với nhận thức của các nhà khoa học và các chuyên gia.

Để có những bài viết chính xác về các rủi ro có thẻ xảy ra, điều quan trọng là các nhà báo phải đưa ra được các số liệu thống kê có liên quan và có thể giải thích chúng theo cách chính xác và rõ ràng cho khán giả của họ. Nhưng ít nhất điều quan trọng là họ phải nhận thức được các mối nguy hiểm mà rủi ro có thể xuất hiện trong tâm trí khán giả của họ. Ví dụ, các nhà báo nên biết rằng mọi người có xu hướng cảm nhận những rủi ro gây ra cho họ là nguy hiểm hơn những rủi ro mà họ đã chọn, hoặc những rủi ro có nguồn gốc tự nhiên thường được coi là ít đe dọa hơn những rủi ro do con người tạo ra. Các nhà báo không hiểu rõ điều này có thể tạo ra nỗi sợ hãi không cân xứng hoặc hy vọng không thực tế, làm mất lòng tin của khán giả và có thể không khuyến khích các nhà khoa học trao đổi với giới truyền thông vì sợ rằng các phóng viên sẽ bóp méo kết quả của họ.

Khi viết về rủi ro, điều quan trọng là phải nêu rõ rủi ro đó là gì. Ví dụ, một nghiên cứu có thể kết luận rằng BĐKH sẽ làm tăng gấp đôi nguy cơ lũ lụt lớn ở một thành phố ven biển. Mức tăng 100% này nghe có vẻ nghiêm trọng, nhưng nếu tần suất lũ lụt hiện nay là thấp, thì việc tăng gấp đôi vẫn là một rủi ro tương đối nhỏ. Các nhà báo cũng nên lưu ý rằng mức độ nhạy cảm với rủi ro thay đổi rất nhiều theo nhân khẩu học, vì vậy họ nên cố gắng giải thích những yếu tố khác có thể làm tăng nguy cơ, chẳng hạn như tuổi tác, giới tính, sinh kế hoặc sự giàu có.

Các nhà báo nên hiểu bằng chứng về rủi ro có ý nghĩa quan trọng như thế nào, vì các nghiên cứu riêng lẻ thường mâu thuẫn với nhau. Nếu một nghiên cứu xác định một rủi ro nhất định, nhưng 20 nghiên cứu khác trong cùng một chủ đề không tìm thấy rủi ro, các nhà báo nên cảnh giác với việc báo cáo rủi ro cho đến khi họ tìm kiếm quan điểm của các nguồn độc lập đáng tin cậy. Cách dễ nhất để nhà báo chắc chắn rằng họ hiểu rủi ro là nói chuyện với nguồn thông tin chính, chẳng hạn như tác giả của một báo cáo khoa học. Các phóng viên cũng có thể kiểm tra xem liệu họ có thể truyền đạt rủi ro một cách hiệu quả hay không bằng cách hỏi đồng nghiệp xem họ có hiểu nó hay không. Để giúp hiểu rõ rủi ro, có thể hữu ích nếu so sánh chúng với các yếu tố điển hình khác mà mọi người quen thuộc hơn.

                                                                                                SÁU NGHỆ